تقویم در ایران قدمتی بس تاریخی دارد. از سپیده‌دم تمدن بشری در فلات پهناور ایران، انسان‌های این سرزمین همواره نگاهی دقیق و کنکاشگر به آسمان داشته‌اند. چرخش منظم ستارگان و خورشید، گذر ماه و رقص سیارات، همگی الهام‌بخش مردمانی شدند که گذر زمان را نه با ساعتی بر مچ دست، بلکه با رصد آسمان و تغییرات طبیعت پیرامون خود می‌سنجیدند. این دقت و نظم منجر به پیدایش گاه‌شماری‌های مختلفی در طول تاریخ ایران شد که هر یک، گواهی بر دانش و خلاقیت ایرانیان در محاسبه‌ی دقیق‌تر و منظم‌تر چرخه‌ی زمان است.

تقویم در ایران پیش از اسلام

رایج ترین دوره های تقویم در پیش از اسلام به چهار دوره تقسیم میشود:

• کهن ترین تقویم در ایران
• تقویم در ایران: دوره هخامنشیان
• تقویم در ایران: دوره ی اشکانیان
• تقویم در ایران: دوره ی ساسانیان

خرید انواع تقویم و سررسید ۱۴۰۳

کهن ترین تقویم ایرانی

۱. گاه‌شمار اوستایی:

در دل تاریخِ تقویم در ایران، گاه‌شماری نهفته است که همچون تار و پود یک قالی پر نقش و نگار، گذشته‌ی پربار این سرزمین را به تصویر می‌کشد. گاه‌شمار اوستایی، میراثی معنوی از دوران زرتشت پیامبر است که نه تنها چرخه‌ی گردش فصل‌ها و ستارگان را دربردارد، بلکه آیین‌ها، جشن‌ها و فلسفه‌ی زندگی ایرانیان باستان را نیز در بطن خود جای داده است.

گاه‌شمار اوستایی کهن‌ترین تقویم مکتوب در ایران است.

این گاه‌شمار باستانی، سیری متفاوت از تقویم‌های مرسوم را طی می‌کند. به جای دوازده ماه سی‌روزه، شش گاه غیرمتساوی با نام‌های میدیوزَرِیم، میدیوشـِیم، پَـیته‌شَـهیم، اَیاسرِم، میدیارِم و هَمَسْپَتَمَدَیَم، ریتم زندگی را رقم می‌زنند. هر گاه، نماد یکی از مفاهیم بنیادین در آئین زرتشتی است و با جشن‌های ویژه‌ای گرامی داشته می‌شود.

میدیوزَرِیم، گاه شکوفایی طبیعت، از نوروز تا چهل و پنجمین روز سال را دربرمی‌گیرد. این گاه، زمان بیداری زمین و رویش دوباره جان است. جشن نوروز، آغاز سال نوی ایرانی، در همین بازه رخ می‌دهد و با شکوه و سرور به استقبال بهار و تجدید حیات می‌روند.

میدیوشـِیم، گاه پیشرفت و تکامل، به مدت ۶۰ روز طول می‌کشد. در این گاه، تلاش و کوشش برای آبادانی و پیشرفت مادی و معنوی در کانون توجه قرار می‌گیرد. جشن ماه فروردین و گات‌ها خوانی‌های ویژه‌اش در اواسط این گاه برگزار می‌شود.

پَـیته‌شَـهیم، گاه چیرگی نور بر تاریکی، به مدت ۷۵ روز جریان دارد. این گاه، نماد مبارزه با اهریمن و نیروهای پلیدی است. جشن‌های مردسپند و تیر با آیین‌های خاص و آتش‌افروزی‌های نمادین، در این گاه برپا می‌شوند.

ایاسرِم، گاه جمع‌آوری و انبارداری، ۳۰ روز به طول می‌انجامد. در این گاه، حاصل یک سال تلاش را گردآوری می‌کنند و برای گذران زمستان آماده می‌شوند. جشن می‌زد با سپاسگزاری از اهورامزدا برای نعمت‌های بخشیده شده، در این گاه برگزار می‌شود.

میدیارِم، گاه مهرورزی و بخشش، به مدت ۸۰ روز جریان دارد. این گاه، فرصتی برای صلح و آشتی با دیگران و بخشش خطاهای گذشته است. جشن‌های ماه بهمن و گهنبار هوم‌باکش با آیین‌های صلح و دوستی در این گاه به سر می‌رسند.

هَمَسْپَتَمَدَیَم، گاه جمع‌بندی و آماده‌سازی، ۳۰ روز پایانی سال را تشکیل می‌دهد. در این گاه، به محاسبه‌ی اعمال و آمادگی برای سال جدید می‌پردازند. جشن سپندارمذ با گرامیداشت زنان و مادران، در این گاه برگزار می‌شود.

حرکت خورشید برای کشاورزان به دلیل به وجود آمدن فصل ها نقش بسیار مهمی داشت. پس تقویم برای کشاورزان بسیار مهم بوده است.

همچنین با توجه به مهم بودن رسم و رسوم مذهبی بین ایرانیان، نوشتن مناسبت های مذهبی در تقویم حائز اهمیت بوده است.

۲.تقویم در ایران: دوره هخامنشی

این تقویم دارای نه ماه بود و در آن، سال های عادی ۳۵۴ و ۳۵۵ روز و سال های کبیسه ۳۸۳ روز یا ۳۸۴ روز محاسبه می‌شد. هر قوم شروع تقویم خود را با به تخت نشستن پادشاه خود محاسبه می‌کردند.

بعد از حمله اسکندر به ایران، تلفیقی از تقویم یونانی و بابلی در ایران رواج یافت که تقویم سلوکی نامیده می‌شد و درسرزمین‌های  تحت سلطه‌ی سلوکیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. شروع این تقویم ۳۱۲ سال پیش از میلاد، یعنی پس از تشکیل امپراطوری سلوکوس یکم بود.

۳.تقویم در ایران: دوره اشکانیان

سلسله ی اشکانی در نواحی شرقی ایران تشکیل شد و شروع به بازسازی و احیای دوباره‌ی حکومت کرد که تقویم هم شامل این تغییرات شد. اشکانیان تقویم شمسی ایرانی( زرتشتی) را رسمیت بخشیدند.

۴.تقویم در ایران: دوره ساسانیان

در این زمان تقویم شمسی ایرانی با روش کبیسه‌گری زرتشتی در ایران رسمیت می‌یابد که در آن، سال ۳۶۵ روز و ۶ ساعت است و از جمع‌آوری شش ساعت باقیمانده، هر ۱۲۰ سال، یک ماه به سال اضافه می‌شود، به بیان دیگر یعنی در هر ۱۲۰ سال شمسی، یک سال سیزده ماهه داشتند.

این تقویم با تلاش بزرگ مردانی چون خواجه عبدالرحمن خازنی، حکیم عمر خیام و دیگران به صورت دقیق‌ترین و بی‌نقص‌ترین تقویمی که انسان تاکنون موفق به ابداع آن شده است، در می‌آید و بدین شکل به ما سپرده می‌شود.

مشاهده انواع تقویم و سررسید جیبی و پالتویی

تقویم در ایران پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران و انقراض سلسله‌ی ساسانی، تقویم در ایران با نام‌های متفاوت با فاصله زمانی معین رواج پیدا کرد.

• تقویم یزدگردی
• تقویم مجوسی
• تقویم خراجی
• تقویم جلالی
• تقویم حیوانی(غازانی)
• تقویم هجری شمسی
• تقویم شاهنشاهی

۱.تقویم یزدگردی

شروع آن سال ۶۳۲ میلادی و مصادف با به تخت نشستن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی بود. این تقویم با تغییراتی هنوز در بین زرتشتیان بعضی نواحی رواج دارد.

۲. تقویم مجوسی

بعد از کشته شدن یزدگرد سوم در ۶۵۱ میلادی، به دلیل بروز اختلافاتی بر سر شروع تقویم در ایران، عده‌ای مبداء را از همان شروع سلطنت این پادشاه محاسبه می‌کنند و عده‌ای، مانند ابوحنیفه دینوری عالم ایرانی قرن سوم، به تاریخ مرگ یزدگرد سوم به عنوان مبداء تقویم اشاره نمودند. بر اساس گفته‌ی حسن بن محمد قمی و ابوریحان بیرونی، تنها اختلاف این تقویم با تقویم یزدگردی در بیست سال فاصله شروع آنها است.

۳. تقویم خراجی

به دلیل اصلاحی که در قرن سوم هجری در تقویم صورت گرفت، تقویم خراجی پدید آمد. شروع این تقویم سال بیست و یکم پادشاهی خسرو پرویز بوده است. برخی از مورخین، تقویم خراجی را گونه‌ای از تقویم قمری می‌شناسد که طی دوره‌های خاصی برای برابر سازی آن با موقعیت فصل ها یک سال از آن حذف شده است. اختلافی که بین تقویم هجری-قمری و خراجی بود، باعث جلو افتادن تقویم هجری-قمری در سال شماری شد.

۴. تقویم جلالی

تقویم جلالی بر اساس تقویم یزدگردی و زیر نظر دانشمندان آن زمان به سرپرستی حکیم عمر خیام در سال ۴۷۱ هجری قمری تدوین شد. مهمترین ویژگی تقویم جلالی نسبت به تقویم های ایرانی دیگر، اولین کبیسه‌ای است که در زمان رسمیت یافتن تقویم جلالی در ۴۷۱ هجری قمری اعمال شده است. این کبیسه که به کبیسه ی جلالی معروف بود، شامل حذف ۱۸روز شروع فروردین در سال ۴۴۸ یزدگردی و قرار دادن موقعیت ورود خورشید به نقطه‌ی اعتدال بهاری در اول این ماه می‌شد.

۵.تقویم حیوانی (غازانی)

این تقویم بعد از حمله‌ی مغولان به ایران توسط خواجه نصیر الدین طوسی تدوین شد که نام دیگر آن الخانی یا غازانی بود. شروع آن ۱۲ رجب ۷۰۱ هجری قمری و مقارن اعتدال بهاری بوده است. تنها تفاوت این تقویم با تقویم جلالی زمان آغاز سال نو (نوروز) است که یک روز با هم فرق دارند.

۶. تقویم هجری شمسی

در پایان سال ۱۳۰۳ و شروع  سال ۱۳۰۴ در مجلس شورای ملی، قانونی مبنی بر رسمیت یافتن تقویم هجری شمسی تصویب شد. شروع این تقویم، یکم فروردین سال اول هجرت نبی مکرم (ص) اسلام بود؛ یعنی اختلاف این مبداء آن با مبداء تقویم هجری قمری ۱۱۹ روز است. تقویم هجری شمسی را اولین بار، میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله اصفهانی به عنوان مبنا قرار داد و در اولین تقویم استخراجی خود، عبارت “سال ۱۲۶۴ هجری شمسی” را درج نمود.

۷. تقویم شاهنشاهی

با روی کار آمدن محمدرضا شاه، مرحله‌ی دیگری از تحولات در تاریخ ایران شروع شد.

در اسفند ۱۳۵۴ جلسه مشترک شورای ملی و سنا تشکیل شد و زمان تقریبی تاج گذاری کوروش هخامنشی که البته با تاج گذاری محمد رضا پهلوی همخوانی داشت به عنوان شروع تاریخ شاهنشاهی و تقویم در ایران در نظر گرفته شد و سال ۱۳۵۵ هجری شمسی به سال ۲۵۳۵ تغییر یافت. این قطعنامه بعد از سخنرانی سناتور عیسی صدیق و چندی دیگر به اکثریت آراء به تصویب رسید. کلیه ارکان این تقویم، به جز شروع آن، با تقویم جلالی و هجری شمسی برابر بود و فرق شروع آن با تقویم هجری شمسی ۱۱۸۰ سال بود.

مشاهده انواع تقویم و سررسید 

تقویم در ایران: تأثیر گاه‌شماری بر فرهنگ و جامعه

گاه‌شماری‌های مختلف ایرانی، نه تنها نقش مهمی در محاسبه‌ی زمان داشته‌اند، بلکه تأثیری عمیق بر فرهنگ و جامعه گذاشته‌اند. جشن‌های باستانی مانند نوروز، مهرگان و سده، همگی مرتبط با رویدادهای نجومی و آغاز فصل‌های جدید در گاه‌شماری‌های باستانی هستند. همچنین، بسیاری از آداب و رسوم سنتی ایرانیان، تحت تأثیر باورهای مرتبط با روزها و ماه‌های خاص در گاه‌شماری‌های مختلف شکل گرفته‌اند.

چالش‌های حفظ و احیای گاه‌شماری‌های قدیمی:

با رواج گاه‌شماری‌های نوین و هم‌اندازی جهانی، اهمیت و کاربرد گاه‌شماری‌های سنتی ایرانی تا حدودی کاهش یافته است. اما، حفظ و احیای تقویم در ایران همچنان اهمیت دارد. چرا که این گاه‌شماری‌ها، بخشی از میراث فرهنگی و هویت ملی ایران هستند و می‌توانند در حفظ و تقویت پیوندهای فرهنگی و تاریخی مردم ایران با گذشته‌ی خود نقش مهمی ایفا کنند.

از جمله چالش‌های حفظ و احیای گاه‌شماری‌های قدیمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نبود آگاهی عمومی: بسیاری از مردم ایران، با گاه‌شماری‌های سنتی آشنایی ندارند و اهمیت آن‌ها را درک نمی‌کنند.
• فقدان حمایت دولتی: دولت ایران، تاکنون اقدام جدی برای حفظ و احیای گاه‌شماری‌های سنتی انجام نداده است.
• تغییر سبک زندگی: سبک زندگی مدرن، باعث شده است که مردم کمتر به گاه‌شماری‌های سنتی توجه کنند.

برای رفع این چالش‌ها، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:

• تقویت آموزش و آگاه‌سازی عمومی: باید تلاش شود تا مردم ایران، با گاه‌شماری‌های سنتی آشنا شوند و اهمیت آن‌ها را درک کنند.
• حمایت دولتی: دولت ایران، باید برنامه‌ای جامع برای حفظ و احیای گاه‌شماری‌های سنتی تدوین و اجرا کند.
• تغییر سبک زندگی: باید تلاش شود تا سبک زندگی مدرن، با حفظ ارزش‌های سنتی هماهنگ شود.

با انجام این اقدامات، می‌توان امیدوار بود که گاه‌شماری‌های سنتی ایرانی، همچنان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و هویت ملی ایران، حفظ و احیا شوند.

سخن پایانی درباره تقویم در ایران

تقویم در ایران، گواهی بر دانش و خلاقیت ایرانیان در محاسبه‌ی دقیق‌تر و منظم‌تر چرخه‌ی زمان است. این گاه‌شماری‌ها، نه تنها نقش مهمی در محاسبه‌ی زمان داشته‌اند، بلکه تأثیری عمیق بر فرهنگ و جامعه گذاشته‌اند. حفظ و احیای این گاه‌شماری‌ها، اهمیت دارد. چرا که این گاه‌شماری‌ها، بخشی از میراث فرهنگی و هویت ملی ایران هستند و می‌توانند در حفظ و تقویت پیوندهای فرهنگی و تاریخی مردم ایران با گذشته‌ی خود نقش مهمی ایفا کنند.

تقویم در ایران بر پایه‌ی دانش کیهان شناسی و ریاضی و دگرگونی در گیتی و زمین و شروع زندگی همراه است. یکی از مهمترین برتری‌های این تقویم، هماهنگی با فصل‌هاست که همین موضوع باعث شده است که تقویم هجری شمسی دقیق‌ترین تقویم موجود حال حاضر دنیا باشد.

مشاهده و خرید انواع تقویم رومیزی و دیواری