روایت زنی در اثنای سوگ و نبرد؛ معرفی کتاب سووشون

سووشون نام مشهورترین رمان سیمین دانشور، اولین زن داستان نویس ایرانی است که در کارنامه خود آثاری مانند مجموعه‌داستان‌های شهری چون بهشت، آتش خاموش، به کی سلام کنم؟، از پرنده‌های مهاجر بپرس، انتخاب و رمان‌های سووشون، جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان را دارد.

سووشون، اولین و معروف‌ترین اثر سیمین دانشور است که در تیر ماه ۱۳۴۸ منتشر شد. داستان سووشون در زمان جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد و شخصیت اصلی داستان آن زنی است به نام زری و داستان از زاویه‌دید او روایت می‌شود. این رمان که دانشور در آن در عین پیگیری خط داستانی‌اش، اوضاع استان و منطقه فارس را نیز توصیف می‌کند.

محمد حقوقی، محیط و جغرفیای سووشوون را قابل تعمیم به تمام ایران می‌داند. به اعتقاد او، زری نماینده زن تحول‌یافته ایران ا‌ست و همسرش یوسف، نماینده روشنفکران مبارز است.

سووشون اولین رمان منتشر شده از سیمین دانشور است که توسط انتشارات خوارزمی در سال 1348 چاپ و اکنون با تجدید چاپ‌های فراوان به عنوان یکی از آثار پرطرفدار و ارزشمند ادبیات معاصر فارسی، در دسترس علاقه‌مندان است.

ترانه‌ای در باب وطن و اسطوره رنج مردمان؛ درباره موضوع و محتوای کتاب سووشون

رمان تاریخی سووشون یکی از پرمخاطب‌ترین رمان‌هایی است که تاکنون به فارسی نوشته شده است. سووشون از زاویه‌دید شخصیت زن داستان با نام زری به شرح مسائل و قضایای اجتماعی و سیاسی نیمه اول دهه بیست و سال ۱۳۲۲، اواخر جنگ جهانی دوم و اوضاع فارس و شیراز در آن زمان می‌پردازد. سووشون در واقع ماجرای مقاومت‌های مردم شیراز و امتناع یوسف، همسر زری از همکاری با نیروهای انگلیسی است.

دانشور، قصه خود را در خلال جنگ جهانی دوم به تصویر می‌کشد؛ زمانی که ایران، پس از کناره‌گیری رضا شاه، گرفتار آشوب است و قدرت سیاسی کشور میان دربار، مجلس، کشورهای خارجی و مردم در رفت و آمد است.

شیراز، شهری که قصه در آن رخ می‌دهد و البته زادگاه دانشور نیز هست، توسط انگلیسی‌ها اشغال شده است و تا چشم کار می‌کند سربازان هندی و انگلیسی در شهر حضور دارند. تیفوس شهر را فلج کرده است و شهر هم با کمبود غلات و آذوقه رو به روست. در این شرایط، نیروهای متفقین که آن زمان ایران را با وجود اعلام بی‌طرفی غصب کرده بودند، غلات را خریداری و آذوقه قشون خود را از این راه تامین می‌‌کردند.

وضعیت به گونه‌ای است که اگر کسی می‌‌خواست غلات را به مردم گرسنه و محروم برساند، جلوی او را با زور و فشار می‌‌گرفتند. ایلات عشایر نیز با اسلحه‌‌هایی که به طرق مختلف به دست می‌‌آوردند، درگیری‌های خونینی را با دولت مرکزی داشتند تا بتوانند اقتدار خود را ثبت کنند و املاک مصادره شدهه خود را پس بگیرند.

رمان از عروسی دختر حاکم آغاز می‌شود که تمام افراد طبقه مرفه شهر به همراه افسران ارتش انگلیس و سربازان هندی که در آن زمان بر جنوب ایران چیره بودند، در آنجا جمع شده‌اند. شروع سووشون نوید این را به مخاطب می‌دهد که قرار است دنیا را از چشم یک زن ببینیم و بشنویم.

به مرور در می‌‌یابیم که زری؛ زن زیبا و ساده‌‌ی قصه، همسر و فرزندانی دارد، وی همراه با خواهر شوهر خود در خانه‌ای ویلایی زندگی می‌‌کند که در باغی بزرگ بنا شده و زندگی‌‌اش را دوست دارد و برای حفظ آن تلاش می‌‌کند. زن قصه، نام همسر او یوسف ، فرزند بزرگش، خسرو و دخترانش مینا و مرجان هستند.

زری زنی است که از یک زن در دهه 20 انتظار می‌‌رود باشد؛ مطیع و سنتی و در فکر حفظ ارامش خانواده؛ البته او این‌طور نمی‌‌ماند و در روند داستان او دچار تحول می‌‌شود. زری تحصیل‌کرده است، در مدرسه انگلیسی‌ها درس خوانده و زبان انگلیسی می‌‌داند؛ خط فکری او متاثر از شوهرش است و اگرچه میان شجاعت و ترس گرفتار است اما در پایان راهش را پیدا می‌‌کند که همانا حق‌خواهی و مقاومت است.

شوهرش، یوسف، مردی است شجاع و مخالف استعمار، تحصیل‌کرده است و شخصیتش در طی داستان دچار لغزش نمی‌‌شود؛ او می‌‌داند چه می‌خواهد و برای آن ایستادگی می‌‌کند. یوسف، برادری نیز دارد که دقیقا در جهت مخالف اوست، وی با انگلیسی ها همکاری می‌‌کند و از آن ابایی ندارد، او به فکر خودش و منافع خودش است.

تصویری که دانشور در رمان خود می‌سازد تحت تاثیر سال‌‌های نوشتن رمان یعنی دهه 30 شمسی و کودتای 28 مرداد 1332 است. همین امر باعث شده بود تا تصویر سیاهی از انگلیس در برابر نگاه مردم شکل بگیرد با اینکه فضای رمان در دهه 20 شمسی تجسم شده است.

اغلب منتقدان رمان سووشون را شاهکار سیمین دانشور دانسته‌اند. اثری که اکنون که بیش از پنجاه سال از انتشارش گذشته، می‌توان تأیید ارزش و اعتبار آن، با قاطعیت بیشتری داوری کرد و سخن گفت. تأثیری که درونمایه رمان سووشون بر ذهن مخاطب گذاشته، تأثیری مثبت بوده و ماندگار است.

این درونمایه همان ایستادگی در برابر خواست ناروای زوگویان در اوضاع و احوالی غیر عادی و نابسامان؛ مردی در برابر زور و قلدری مقاومت می‌کند و از تهدیدها نمی هراسد و در نهایت جان خود را بر سر این ایستادگی و انعطاف ناپذیری از دست می دهد.

وجه دیگر ارزشمند داستان خوانندگان و مخاطبان سووشون هستند. خوانندگان از قشرها و گروه‌های مختلف و با افکار و سلیقه‌های گوناگون و در سنین متفاوت، زن و مرد، رمان را خوانده‌اند و از آن لذت برده‌اند. منتقدان نیز غالباً در اعتبار رمان با هم اتفاق نظر داشته‌اند.

می‌دانیم که یکی از معیارهای همیشگی برای ارزشیابی هر اثر، عنصر زمان است. زمان اعتبار و بی اعتباری هر اثر را تعیین می‌کند. آثار ماندگار دنیا، همه از بوته زمان گذشته‌اند و شکوهمندی خود را به اثبات رسانده‌اند. مرسوم است که اگر اثری را دست کم دو نسل بخوانند، آن اثر نشانه هایی از آثار جاودان را در خود دارد.

برای مثال، رمان بوف کور که هر چه از انتشار آن می‌گذرد، بیشتر خواننده پیدا می‌کند. سووشون نیز این مرحله را پشت سر گذاشته و هنوز هم خواندنش جاذبه، گیرایی و تازگی خود را دارد. از این رو، رمان سووشون امروز جزو رمان‌های تثبیت شده و کلاسیک ادبیات داستانی معاصر محسوب می‌شود.

از سیمین شیراز تا سیمین سووشون؛ درباره زندگی سیمین دانشور

سیمین دانشور یکی از چهره‌های نمادین فرهنگ و ادب شهر تهران است و زاده قرن جدید بود. او اولین زن ایرانی است که داستان‌نویس حرفه‌ای شد و همگام با دیگر نویسندگان ایرانی توانست به واسطه کتاب‌هایش نامی پرآوازه کسب کندو هیچ‌گاه به عنوان نویسنده زیر سایه همسر مشهورش قرار نگرفت.

سیمین دانشور، نویسنده و مترجم، در سال ۱۳۰۰ در شیراز به دنیا آمد. او برآمده از خانواده‌ای ثروتمند و اهل علم بود. پدرش دکتر محمد علی دانشور بود که سیمین در رمان سووشون از او به نام دکتر عبدالله خان یاد می‌کند. مادر سیمین هم زنی برجسته در زمانه خود بود قمر السلطنه حکمت بانوی شاعر و هنرمندی بود که نقاشی را به فرزندانش یاد داد و مدتی هم مدیر هنرستان دخترانه هنرهای شیراز بود.

سیمین تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مدرسه انگلیسی مهرآیین به اتمام رساند و در امتحان نهایی دیپلم شاگرد اول کل کشور شد بعد برای ادامه تحصیل در رشته ادبیات فارسی به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران رفت و فصل تازه‌ای از زندگی او به عنوان دختری جوان و شیفته ادبیات آغاز شد.

سیمین سال های دشواری را از سر گذراند و ایران در دوران جوانی و دانشجویی او همواره درگیر بحران‌هایی متعدد بود. یک نمونه بازر آن این بود که در زمان جنگ جهانی دوم، دانشجوی دانشگاه تهران بود. او که در سال ۱۳۲۰ با رادیو ایران همکاری داشت به لطف شغلش با خبرنگاران جنگی که به ایران آمده بودند آشنا شد و در جریان اخبار جنگ قرار گرفت.

سال بعد به زادگاه خود شیراز سفر کرد. حالا شیراز در اشغال نظامیان انگلیسی بود و در همه جای شهر سربازان هندی ایرلندی و اسکاتلندی به چشم می‌خوردند. پدر سیمین از پزشکان مشهور شیراز بود و سیمین در برخی مهمانی‌ها از فرصت حرف زدن با افسران نظامی انگلیسی استفاده می‌کرد. او در این دوران کار دیگری هم می‌کرد که در پرورش ایده رمان بزرگش تأثیر زیادی داشت.

او به محل ایل قشقایی نیز رفت و آمد می‌کرد. تعزیة سووشون را نیز که عشایر در موقع ییلاق و قشلاق اجرا می‌کردند در همان ایام از نزدیک مشاهده کرد. طرح اولیه سووشون و بسیاری از شخصیت‌های آن در همان دوران در ذهن نویسنده شکل گرفت، هر چند تا مدت‌ها فرصتی برای نگارش آن پیدا نکرد و این طرح به گفته خود نویسنده تا مدت‌ها بر ذهن او سنگینی می‌کرده است. او تقریباً یک دهه صبر کرد و سال 1321 که برای تحصیل در دانشگاه هاروارد به آمریکا، رفت نگارش کتاب را شروع کرد.

سیمین دانشور دیگر آن «شیرازی بی‌نام» نبود و بر خلاف مقاله‌هایی که در روزنامه ایران نوشته بود، حالا با نام واقعی-اش فعالیت می‌کرد و اولین کتابش را در سال ۱۳۲۷ منتشر کرد که کم ماجرا هم نبود. مجموعه داستانی با نام آتش خاموش. با وجود اینکه برخی از داستان‌های این مجموعه شانزده قسمتی قبلاً در روزنامه کیهان، مجله بانو و امید چاپ شده بودند، نویسنده دهه‌ها بعد از انتشار اولین کارش ناراضی بود.

سیمین همان سال در مسیر بازگشت از شیراز به تهران با جلال آل احمد آشنا شد و دو سال بعد با او ازدواج کرد. در سال ۱۳۲۸ موفق به اخذ مدرک دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد و رساله زیبایی‌شناسی علم الجمال و الجمال را که درباره ادبیات قرن هفتم است به رشته تحریر در آورد. رساله دکتری‌اش را زیر نظر فاطمه سیاح و پس از مرگ او با راهنمایی بدیع الزمان فروزانفر نوشت. نام و امضای فروزانفر پای مدرک دانشگاهی بسیاری از چهره‌های ادبی و فرهنگی دیده می‌شود.

در سال ۱۳۳۱ سیمین دانشور با بورس تحصیلی به آمریکا رفت و دو سال در رشته زیباشناسی دانشگاه استنفورد تحصیل کرد و از والاس استگنر داستان نویسی و از فیل پریک نمایش‌نامه‌نویسی را فرا گرفت. داستان‌های کوتاه دانشور به انگلیسی در مجله ادبی پاسیفیک اسپیکتاتور و کتاب داستان‌های استنفورد چاپ شد. وقتی از آمریکا برگشت، شهری چون بهشت را نوشت که طبق نظر منتقدان، از آثار قبلی‌اش بسیار جلوتر بودند. همین فاصله با کارهای قبلی بود که باعث شد نویسنده به نوشته‌های قبلی خود با تردید نگاه کند. حالا رد تکنیک‌ها و دانش نوآموخته در آثارش مشخص بود.

دانشور، با آنکه اهل شیراز بود، به دلیل سال‌ها حضور و زندگی در تهران به یکی از نمادهای فرهنگی این شهر تبدیل شد. او در بسیاری از آثار خود راوی فضای شهر تهران می‌شود و این شهر به خصوص در آثار بعد از سووشون تکه‌ای از ساختار داستانی او می‌شود. علاوه بر سووشون که معروف‌ترین و به عقیده برخی منتقدان بهترین اثر سیمین دانشور به حساب می‌آید، او رمان‌های دیگری با نام‌های جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان نیز نوشت. به کی سلام کنم؟ و از پرنده‌های مهاجر بپرس هم از مجموعه داستان‌های اوست.

سیمین البته کار حرفه ای‌اش را با مجموعه داستانی آغاز کرد که هیچ گاه اجازه تجدید چاپ نیافت. مجموعه داستان آتش خاموش که آن را در ۲۷ سالگی منتشر کرد و چندان از کیفیتش راضی نبود. سیمین دانشور پس از یک دوره بیماری آنفولانزا در روز هجدهم اسفندماه ۱۳۹۰ در خانه‌اش در دزاشیب تهران درگذشت.

استقبال از رمان سووشون، منجر به کلید خوردن پروژه‌ای اقتباسی از رمان سیمین دانشور به کارگردانی نرگس آبیار و حضور بهنوش طباطبایی شد که از شبکه نمایش خانگی پخش خود را آغاز خواهد کرد.

اگر به کتاب سووشون علاقه‌مند شدید و قصد دارید تا اطلاعات بیشتری درباره زندگی و آثار سیمین دانشور کسب کنید، اینجا را کلیک کنید.

بخشی از کتاب سووشون

“کاش دنیا دست زن‌ها بود. زن‌ها که زائیده‌اند یعنی خلق کرده‌اند و قدر مخلوق خودشان را می‌دانند. قدر تحمل و حوصله و یکنواختی و برای خود هیچ کاری نتوانستن را. شاید مردها چون هیچوقت عملاً خالق نبوده‌اند، آنقدر خود را به آب و آتش می‌زنند تا چیزی بیافرینند. اگر دنیا دست زن‌ها بود، جنگ کجا بود؟”

” آدمیزاد چیست؟ یک امید کوچک، یک واقعه خوش، چه زود می‌تواند از نو دست و دلش را به زندگی بخواند؟ اما وقتی همه‌اش تودهنی و نومیدی است، آدم احساس می‌کند که مثل تفاله شده، لاشه‌ای، مرداری است که در لجن افتاده.”